Η εγγραμματοσύνη σε θέματα για την υγεία (ΕΥ) ορίζεται ως «η γνώση, το κίνητρο και οι ικανότητες των ατόμων να αποκτήσουν πρόσβαση, να κατανοήσουν, να αξιολογήσουν και να εφαρμόσουν πληροφορίες που αφορούν τη φροντίδα υγείας, την πρόληψη ασθενειών και την προαγωγή υγείας» (World Health Organization, 2013).
Το χαμηλό επίπεδο της ΕΥ των πολιτών – χρηστών των υπηρεσιών υγείας συνδέεται με μεγαλύτερο διάστημα νοσηλείας σε νοσοκομεία, περισσότερες επισκέψεις κατ’ οίκον των γενικών γιατρών, συχνότερες μετακινήσεις με ασθενοφόρα, περισσότερες συνεδρίες ψυχιατρικής συμβουλευτικής και περισσότερες παραπομπές σε ιατρεία ημέρας (Vandenbosch et al., 2016). Επίσης, οι άνθρωποι με χαμηλό επίπεδο ΕΥ εφαρμόζουν λιγότερο συχνά προληπτικές πρακτικές, δε συμμορφώνονται με τις ιατρικές οδηγίες και κάνουν αυξημένη χρήση των υπηρεσιών υγείας επιβαρύνοντας οικονομικά το σύστημα υγείας (Doyle et al., 2017; Howard et al., 2005). Για την Ελλάδα, δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την ΕΥ. Μία από τις σημαντικότερες μελέτες είναι της ομάδας HLS-EU, όπου αναφέρθηκε ποσοστό 45% με χαμηλό επίπεδο ΕΥ.
Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, η ενδυνάμωση της ΕΥ του γενικού πληθυσμού είναι μια πολυπαραγοντική διαδικασία στην οποία συμμετέχουν οι χρήστες των υπηρεσιών υγείας, οι υπηρεσίες υγείας, ενώ σημαντική θεωρείται η συμμετοχή και των επαγγελματιών υγείας. Οι επαγγελματίες υγείας στην Ελλάδα δεν γνωρίζουν την έννοια της ΕΥ εάν και έρχονται αντιμέτωποι με τις συνέπειες της, όπως τη μη συμμόρφωση των ηλικιωμένων ατόμων με τη φαρμακευτική και γενικότερα θεραπευτική τους αγωγή. Οι ηλικιωμένοι χρήστες αντιμετωπίζουν συχνά προβλήματα στην επικοινωνία τους με τους επαγγελματίες υγείας, καθώς συχνά δεν κατανοούν τις οδηγίες που λαμβάνουν, οι επαγγελματίες δεν τους δίνουν το χώρο και το χρόνο που χρειάζονται για να τις κατανοήσουν, αλλά τους αντιμετωπίζουν χωρίς σεβασμό, και τους απευθύνονται με δύσκολη ιατρική ορολογία (Efthymiou et al., 2022)). Στις υπηρεσίας υγείας δημιουργούνται συχνά παρανοήσεις που επηρεάζουν αρνητικά τη φροντίδα των ασθενών και τη συμμόρφωσή τους στη θεραπεία. Η ΕΥ σε επίπεδο υπηρεσιών αφορά και την επικοινωνία που λαμβάνει χώρα στην υποδοχή ή και τα έντυπα που χρειάζεται να συμπληρώσει ένας ασθενής (Brach et al., 2012). Ειδικότερα αναφέρεται ότι το 24-85% όλων των ανεπιθύμητων ενεργειών στην υγεία λόγω χαμηλής κοινωνικής οικονομικής κατάστασης. θα μπορούσαν να αποφευχθούν με την ενδυνάμωση της πρωτοβάθμιας περίθαλψης (Rao & Pilot, 2014). Στην Ελλάδα, σύμφωνα με πρόσφατα δεδομένα, οι επαγγελματίες υγείας έχουν θετικές στάσεις για τις πρακτικές που προάγουν την ασφάλεια ασθενών, αν και σε κάποιους τομείς όπως η εκπαίδευση, η επικοινωνία του ιατρικού λάθος στην υπηρεσία, οι δεξιότητες επικοινωνίας, υστερούν (Antonakos et al., 2021)
Τρόπος σχεδιασμού και υλοποίηση
Το παρόν έργο αποτελεί μεταδιδακτορική έρευνα από την κα Ευθυμίου, με χρηματοδότηση του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου (ΕΛΜΕΠΑ), υπό την εποπτεία, της Δρ Αργυρούλας Καλαιτζάκη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του τμήματος Κοινωνικής Εργασίας του ΕΛΜΕΠΑ.
Αρχικά δημιουργήθηκε, η ερευνητική ομάδα, υπεύθυνη για την προσαρμογή και ανάπτυξη της εργαλειοθήκης για την αναγνώριση και την ενίσχυση της ΕΥ των ευπαθών ηλικιωμένων από τους επαγγελματίες υγείας.
Το πρόγραμμα ακολουθεί μεθοδολογία 3 φάσεων:
- «Ανίχνευση αναγκών και αναζήτηση εργαλείων»: Έγινε (α) βιβλιογραφική ανασκόπηση για την αναζήτηση διαθέσιμων εργαλείων για την ενίσχυση της ΕΥ και (β) αξιολόγηση των αναγκών των επαγγελματιών υγείας και των ηλικιωμένων μέσω δυο ομάδων εστίασης (focus groups). Οι ομάδες πραγματοποιήθηκαν διαδικτυακά λόγω των περιορισμών της πανδημίας και σε συνεργασία με φορείς όπως ΚΑΠΗ, Συμβουλευτικούς Σταθμούς για την Άνοια και το Πανεπιστήμιο Τρίτης Ηλικίας (από όπου αντλήθηκαν ηλικιωμένοι και επαγγελματίες για να συμμετάσχουν στις ομάδες εστίασης για την ανίχνευση των αναγκών και την αναζήτηση των εργαλείων).
- «Δημιουργία εργαλειοθήκης ανίχνευσης και ενίσχυσης της ΕΥ»: Περιλάμβανε (α) επιλογή ήδη διαθέσιμων εργαλείων και (β) δημιουργία νέων εργαλείων (εκπαιδευτικές ενότητες και φόρμες αξιολόγησης). Τα εργαλεία προσαρμόστηκαν πολιτισμικά με τη βοήθεια ομάδας ειδικών στο χώρο της ΕΥ (Πανεπιστημιακοί και επαγγελματίες).
- «Πιλοτική εφαρμογή της εργαλειοθήκης»: Περιλάμβανε (α) διαδικτυακή εκπαίδευση (webinars) επαγγελματιών υγείας από διάφορες περιοχές της Ελλάδας και (β) εφαρμογή των εργαλείων από τους επαγγελματίες για ένα διάστημα 2 μηνών. Αξιολογήσεις και ομάδες εστίασης ακολούθησαν με στόχο τη βελτίωση του υλικού της εργαλειοθήκης, οι οποίες θα ολοκληρωθούν έως τον Αύγουστο 2022.
Πρωτοτυπία και Καινοτομία
Το πρόγραμμα για την ενίσχυση της ΕΥ αποτελεί μία κοινωνική καινοτομία. Η εργαλειοθήκη αποτελεί μία πρωτότυπη ιδέα η οποία υλοποιείται πιλοτικά ήδη με επιτυχία.
Το χαμηλό επίπεδο Εγγραμματοσύνης Υγείας επηρεάζει και οδηγεί σε παρανοήσεις των ιατρικών πληροφοριών (π.χ εμβολιασμός ) που κυκλοφορούν μέσα από διαφορετικά μέσα (τηλεόραση, εφημερίδες, διαδίκτυο) και συνδέεται με την ταχύτητα ανάπτυξης θεωριών και fake news. Οι ηλικιωμένοι άνθρωποι με χαμηλό επίπεδο ΕΥ αδυνατούν να αξιολογήσουν και να εφαρμόσουν την πληθώρα ιατρικών πληροφοριών που λαμβάνουν. Ο ρόλος των επαγγελματιών υγείας ήταν ουσιαστικός να κατευθύνουν και να ενημερώσουν τους ηλικιωμένους χρήστες με τέτοιο τρόπο ώστε να κατανοούν και να αξιολογούν τις πληροφορίες και τις υπηρεσίες υγείας και να εφαρμόζουν μέτρα πρόληψης για την υγεία τους.
Η καινοτομία του προγράμματος στηρίζεται στην εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας να εντοπίζει και να ενδυναμώνει τους ηλικιωμένους χρήστες με χαμηλή ΕΥ με τη χρήση μιας σειράς τεχνικών και εργαλείων που έχουν αναπτυχθεί για αυτό το σκοπό.
Δημιουργεί ένα δίκτυο με επαγγελματίες υγείας που στοχεύει στην ενίσχυση της Εγγραμματοσύνης υγείας του φορέα τους ως «Εγγράμματους Φορείς Υγείας» και στην εκπαίδευση των συναδέλφων τους (train the trainers).
Δυνατότητα αναπαραγωγής της πρακτικής
Η φιλοσοφία του προγράμματος στηρίζεται σε εκπαίδευση εκπαιδευτών, με τους επαγγελματίες υγείας να λαμβάνουν με τη σειρά τους ένα ρόλο εκπαιδευτή στην υπηρεσία τους και να δημιουργούν ένα δίκτυο επαγγελματιών υγείας -συναδέλφων για να προωθήσουν τις πρακτικές για υπηρεσίες που προάγουν και ενδυναμώνουν την Εγγραμματοσύνη Υγείας των χρηστών.
