ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Καραπαναγιώτη Χ.Κ. 2022 «Το πανεπιστήμιο του μέλλοντος: Η ένταξη της βιωσιμότητας στο ευρωπαϊκό όραμα για τα πανεπιστήμια της επόμενης δεκαετίας» στο @up Περιοδική Έκδοση Πανεπιστημίου Πατρών, 3η περίοδος, τεύχος 6, σελ. 6-7.

https://www.upatras.gr/wp-content/uploads/2022/02/@up6.pdf

Άρθρο για την ενημέρωση του ακαδημαϊκού κοινού για την ανάγκη ενσωμάτωσης των στόχων βιωσιμότητας στο πανεπιστήμιο. 

Η ένταξη της βιωσιμότητας στο ευρωπαϊκό όραμα για τα πανεπιστήμια της επόμενης δεκαετίας

Χρυσή Κ. Καραπαναγιώτη*

Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμήμα Χημείας

Παρόλο που η κάθε χώρα και το κάθε πανεπιστήμιο έχουν τα δικά τους οράματα και πολιτικές έχει μεγάλο ενδιαφέρον να παρακολουθεί κανείς τις προτάσεις για το μέλλον κεντρικών οργάνων όπως της Ένωσης Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων (EUA). Με αφορμή την ομιλία του εκπροσώπου της EUA σε ένα συνέδριο και μία μικρή κουβέντα στο διάλειμμα φάνηκε μονόδρομος η ανάγκη για περαιτέρω διάχυση της πληροφορίας που δόθηκε σχετικά με το όραμά της για τα Ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια του 2030. Τα ονομάζει πανεπιστήμια «δίχως τοίχους».

Τα πανεπιστήμια κρατώντας τα βασικά χαρακτηριστικά και αξίες τους που άλλωστε είναι κοινά σε όλα και πρόκειται για τη διεξαγωγή και παροχή μάθησης και διδασκαλίας, έρευνας, καινοτομίας, και πολιτισμού καλούνται να παίξουν έναν πιο ενεργό ρόλο ανοίγματος και αλληλεπίδρασης με την κοινωνία. Ο λόγος για αυτό είναι κάποιες βασικές πέσεις που φαίνεται να δέχεται η κοινωνία της Ευρώπης σήμερα σε σχέση με την εύρεση ενός βιώσιμου τρόπου ζωής για την εξισορρόπηση των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων, τη μετάβαση στην ηλεκτρονική εργασία και εκπαίδευση αλλά και γενικότερα σε πολιτικές αλλαγές που εμφανίζονται στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τρία βασικά σημεία προτείνονται να διερευνηθούν και κάθε πανεπιστήμιο να αποφασίσει το δικό του τρόπο για να τα υπηρετήσει.

Καταρχήν, θέλει τα πανεπιστήμια να είναι ανοικτά στην κοινωνία, ευέλικτα και διεθνή. Εκτός από τους φοιτητές, τους ερευνητές, τους καθηγητές και το διοικητικό προσωπικό, μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας πλέον θεωρούνται και οι απόφοιτοι αλλά και μέλη της κοινωνίας που μπορούν να επηρεάσουν την έρευνα όπως επιχειρήσεις, δημόσιες υπηρεσίες και οργανισμοί, μη κυβερνητικές οργανώσεις, αλλά και ο κάθε πολίτης που έχει ενδιαφέρον για τη γνώση, κλπ. Αυτό έρχεται ως συμπληρωματικό στην αναζήτηση της γνώσης μέσω της βασικής έρευνας και χωρίς να μειώνει την αξία της. Ένας υβριδικός χαρακτήρας που περιλαμβάνει το φυσικό χώρο του πανεπιστημίου αλλά και ηλεκτρονικές υποδομές ώστε να μπορεί να παρέχει τις υπηρεσίες του και σε απομακρυσμένους χρήστες ή συνεργάτες. Οι διεθνείς και ευρωπαϊκές συνεργασίες φαίνεται να είναι ήδη χαρακτηριστικό των Ευρωπαϊκών πανεπιστημίων που τα ενδυναμώνει και προτείνεται να διατηρηθεί και να ενισχυθεί.

Θέλει τα πανεπιστήμια να υιοθετήσουν τις αρχές της βιωσιμότητας, της διεπιστημονικότητας και της ισότητας και αποδοχής της διαφορετικότητας. Οι 17 στόχοι των Ηνωμένων Εθνών (SDGs) είναι το κατάλληλο πλαίσιο για να προσεγγίσει κανείς τη βιωσιμότητα που δεν είναι άλλο από μία ισορροπία μεταξύ των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών αναγκών. Τα πανεπιστήμια θεωρούνται υπεύθυνα στο να μεταφέρουν στην κοινωνία τις αρχές της βιωσιμότητας μέσω της διδασκαλίας, της έρευνας αλλά και της ίδιας τους της πολιτικής και διοίκησης. Η υιοθέτηση των SDGs στα προγράμματα σπουδών αλλά και στον τρόπο λειτουργίας του πανεπιστημίου είναι ζητούμενο. Η διεπιστημονικότητα είναι μία αναγκαία προσέγγιση καθώς φαίνεται να οδηγεί σε πολλές νέες ανακαλύψεις όταν υπάρχει αλληλεπίδραση στα όρια των ακαδημαϊκών πεδίων. Τα πανεπιστήμια έχοντας πολιτικό ρόλο στην κοινωνία και όντας πλουραλιστικά και δημοκρατικά θα πρέπει να υιοθετήσουν τις αρχές της ισότητας και της αποδοχής της διαφορετικότητας προσπαθώντας οι κοινωνίες τους να είναι μικρογραφίες της κοινωνίας αλλά και οι απόφοιτοί τους να είναι εφοδιασμένοι με τις κατάλληλες δεξιότητες ώστε να μπορούν να υιοθετούν αυτές τις αρχές στους χώρους εργασίας τους.

Τελικά θα ήταν επιθυμητό τα παραπάνω να μπορούν να εξασφαλισθούν μέσω της ανεξάρτητης και αυτόνομης λειτουργίας του πανεπιστημίου που θα φρόντιζε να τηρούνται τα παραπάνω μέσω δημοκρατικών διαδικασιών. Και φυσικά αυτή η ανεξαρτησία έρχεται πάντα με την υποχρέωση της αλληλεπίδρασης με την κοινωνία και ως προς την απαίτηση για παραγόμενη γνώση αλλά και για την ουσιαστική επίλυση κοινωνικών προβλημάτων, ειδικά στην εξισορρόπηση των ανισοτήτων που φαίνεται να προκύπτουν από κρίσεις όπως έγινε με την εμφάνιση της παρούσας πανδημίας.

Φυσικά όλα τα παραπάνω είναι το όραμα της Ένωσης Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων για το ρόλο του πανεπιστημίου στην επόμενη δεκαετία. Στην πράξη κάποια πράγματα είναι σε ισχύ ήδη και καλό είναι να ενισχυθούν αλλά κάποια άλλα σημεία απαιτούν αρκετές αλλαγές και στη νομοθεσία αλλά και στη νοοτροπία.    

Οι στόχοι των Ηνωμένων Εθνών για βιώσιμη ανάπτυξη είναι 17 και έχουν ψηφιστεί από 193 κράτη το 2015. Οι στόχοι έχουν συνδιαμορφωθεί από κράτη αλλά και από μεμονωμένους πολίτες και η εφαρμογή τους αναμένεται να αλλάξει τη ζωή πάνω στον πλανήτη ως το 2030. Οι προηγούμενοι στόχοι για την ανάπτυξη που είχαν ορισθεί το 2000 είχαν θετικά αποτελέσματα τα οποία είναι μετρήσιμα. Κάποιοι από τους νέους στόχους είχαν τεθεί και παλιότερα και παρόλο που είχαν αποτελέσματα π.χ. μείωσαν την απόλυτη φτώχεια στο μισό, ωστόσο δεν κατόρθωσαν π.χ. να εξαλείψουν εντελώς την πείνα πάνω στον πλανήτη. Από την εφαρμογή των νέων στόχων δεν αποκλείεται κανείς και όλοι οι στόχοι απευθύνονται σε όλους.

Συγκεκριμένα οι 17 στόχοι είναι οι εξής: 1) μηδενική φτώχεια, 2) μηδενική πείνα μέσω της βελτίωσης της διατροφής και της βιώσιμης γεωργίας, 3) καλή υγεία και ευημερία για όλους, σε όλες τις ηλικίες, 4) ποιοτική εκπαίδευση προάγοντας τις δια βίου μάθησης ευκαιρίες για όλους, 5) ισότητα των φύλων και χειραφέτηση όλων των γυναικών και κοριτσιών, 6) καθαρό νερό και αποχέτευση για όλους, 7) φθηνή και καθαρή ενέργεια, 8) αξιοπρεπής εργασία και οικονομική ανάπτυξη, 9) ανθεκτικές υποδομές, ανοικτή και βιώσιμη βιομηχανία, και ενθάρρυνση της καινοτομίας, 10) λιγότερες ανισότητες εντός και μεταξύ χωρών, 11) βιώσιμες πόλεις και κοινότητες, 12) υπεύθυνη κατανάλωση και παραγωγή, 13) άμεση δράση για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, 14) προστατεύουμε τη ζωή στο νερό και χρησιμοποιούμε με βιώσιμο τρόπο τους θαλάσσιους πόρους, 15) προστατεύουμε τα χερσαία οικοσυστήματα, τα δάση, το έδαφος, και τη βιοποικιλότητα, 16) ειρήνη, δικαιοσύνη, και ισχυρούς θεσμούς για όλους σε όλα τα επίπεδα, και 17) Παγκόσμια συνεργασία για τη βιώσιμη ανάπτυξη.

Είναι φανερό ότι οι στόχοι αυτοί έχουν σχέση μεταξύ τους ενώ δίνεται ίση αξία στον καθέναν από αυτούς. Έτσι και αλλιώς η βιωσιμότητα δεν μπορεί να επιτευχθεί αν δεν υπάρχει μία σφαιρική θεώρηση των πραγμάτων. Η αλλαγή της παγκόσμιας οικονομίας θα πρέπει να προστατέψει τα εργατικά δικαιώματα και το περιβάλλον από επιπλέον επιβάρυνση.

Καθώς θεωρείται ότι η επίτευξη των στόχων δεν είναι μόνο υπόθεση των κυβερνήσεων αλλά του καθενός. Για να γίνει αυτό απαιτείται ενημέρωση όλων για τους στόχους και το ρόλο τους. Η Ένωση Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων έχει κατανοήσει τη σπουδαιότητα των στόχων και επιθυμεί να είναι ενημερωμένα ως προς τους στόχους τα προγράμματα σπουδών των πανεπιστημίων αλλά και η ίδια η λειτουργία του Πανεπιστημίου να βασίζεται σε αυτούς τους 17 στόχους. Τα πανεπιστήμια φαίνεται να έχουν μεγάλη ευθύνη ως προς την επίτευξη της βιωσιμότητας καθώς είναι μέρος ή στήριγμα των δομών που θα πετύχουν τη βιωσιμότητα. Φαίνεται ότι όλοι περιμένουν από τα πανεπιστήμια να προσφέρουν την τεχνογνωσία και τις λύσεις που θα οδηγήσουν στη βιωσιμότητα.

Είναι σημαντικό να διατηρηθεί η επίγνωση των πολλών ρόλων που διαδραματίζουν τα πανεπιστήμια στην κοινωνία και του πλήθους των διαφορετικών κοινωνικών, οικονομικών, επιστημονικών και πολιτιστικών συνεισφορών που έχουν. Ο περιορισμός των πανεπιστημίων σε έναν μόνο από αυτούς τους ρόλους μπορεί να υπονομεύσει την ανάπτυξή τους αλλά και την ανάπτυξη γενικότερα. Αντίθετα, αν τα πανεπιστήμια εμφανιστούν ως πολύπλευροι θεσμοί μπορούν να επιτύχουν το ευρωπαϊκό όραμα για τα πανεπιστήμια του μέλλοντος. 

*Το 2013 η συγγραφέας είχε βραβευθεί από το JRC-IPTS Europa για το Vision Paper for Open Education 2030, Higher Education με τίτλο «Open Academia  of Physical Sciences» όπου περιέγραφε το όραμά της για το πανεπιστήμιο του 2030